Văn hóa Việt Nam còn là dân tộc Việt Nam còn. Sau bao phen nước mất nhà tan, song dân tộc Việt Nam vẫn trường tồn, non sông Việt Nam vẫn không bị thẩm thấu, tàn phai, biến mất như không ít các quốc gia khác cùng chung số phận bị xâm lăng tương tự có lẽ trước hết và trên hết vẫn là chuyện người dân ta vẫn bảo tồn, giữ gìn được nền văn hóa thẳm sâu sau lũy tre làng. Đó là hồn vía, đó cũng là khí phách bất diệt của một dân tộc.

Nói chính trị là nói cái sát sườn, cái có liên quan ràng níu đến đời sống, đến muôn mặt đời thường, nhưng cả văn hóa lẫn chính trị cũng lại vô cùng bình dị, vô cùng cụ thể có thể sờ thấy, nhìn thấy, nghe thấy được. Ví như một hương lúa làm đòng, một mùi nhang khói ngày giỗ tết, một tiếng mẹ ru, một ánh nhìn con gái, một khúc ca dao trên đồng nội, một cánh diều trôi trong trời thu... Rất thì thầm, rất dai dẳng, rất thủy chung mà không một thế lực, một sức mạnh nào có thể hủy diệt nổi. Chính cái thì thầm đó đã tạo nên sức mạnh Việt Nam, tạo nên khí phách Việt Nam trong chiến tranh và cả trong thái bình.

Văn hóa là cái nền tảng của kinh tế và chính trị. Văn hóa tạo ra khát vọng và lý tưởng. Không có một nền kinh tế, một diện mạo chính trị, một lý tưởng nào có thể tồn tại vạm vỡ trong một bản sắc văn hóa ốm yếu, khẳng khiu.

Lịch sử trận mạc, đất nước trận mạc, dân tộc trận mạc thì ắt những con người cũng phải là những con người có một nền văn hóa yêu nước thương nòi, sâu rễ bền gốc mới tạo nên được những kỳ tích huyền thoại.

Nhưng đó là chiến tranh, điều mà ở đó con người bỗng trở nên cao thượng, thuần khiết và lớn lao hơn, còn hòa bình thì sao? Có một điều dễ nhận ra, đó là phải chăng công cuộc hàn gắn vết thương chiến cuộc quá cam go, phải chăng cuộc mưu sinh thời hậu chiến quá gay gắt, và phải chăng tiếng động của những chiếc dạ dày trống rỗng quá gào thét mà những giá trị tinh thần cơ bản, những nét văn hóa truyền thống đã có chiều mai một như một sự tất yếu, một sự chẳng đặng đừng. Đời thường xôn xao! Đời thường không chấp nhận những điều to tát, xa vời. Con người ta phải ăn, phải uống, phải mặc, phải hưởng thụ, phải chấp nhận hết thảy những đen trắng, xấu tốt thuộc về con người như Marx đã từng nói.

Có thực mới vực được đạo. Thực đã tạm có rồi, cuộc sống ngày càng khấm khá hơn, nhưng đạo lại trở thành một vấn đề nan giải. Ở đời, cái gì cũng có hai mặt. Những làn sóng đầu tư, những cơ hội hội nhập đang diễn ra, sắp diễn ra là vô cùng cần thiết để cho ta thoát khỏi cảnh đói nghèo, tụt hậu nhưng bản sắc văn hóa Việt lại buộc phải đứng trước những sự tác động, thẩm thấu mới nếu không muốn gọi là một cuộc xâm lăng văn hóa đang sầm sập tràn vào. Cuộc xâm lăng chính trị dễ nhận thấy, cuộc xâm lăng văn hóa thiên hình vạn trạng cứ ngấm dần, xói lở không tự biết mà một trong những tai họa của nó là tư tưởng thương mại bò lan, mọc rễ trên tất cả các vỉa tầng hoạt động.

Thương mại là cần thiết để thúc đẩy kinh tế, để hội nhập trên các sân chơi thương trường dữ dằn và lắm mẹo mực, nhưng thương mại lấy được, thương mại bằng mọi giá nó sẽ trở thành tiềm ý thức, thành một con ngựa bất kham dẫn đưa con người không biết đến miệng vực nào. Thương mại đẻ ra thực dụng. Thực dụng làm nảy sinh lòng tham. Lòng tham biến thành tham nhũng. Không chỉ tham nhũng về vật chất, mà tệ hại hơn còn tham nhũng về chức quyền, về các giá trị tinh thần, tham nhũng ngay trên tầng đạo lý của ông cha.

Một sức mạnh vật chất như con quái thú chồm lên ngoạm khoét vào tất cả các ngóc ngách tâm hồn, con người Việt Nam bỗng dần dà biến dạng. Trẻ em đánh mất tính hồn nhiên, người lớn đánh mất lòng trung thực, con gái đánh mất năng lực yêu đương. Tất cả đều được chiếu dọi qua lăng kính đồng tiền.

Nếu ngày nào người nghệ sĩ còn đứng trước lửa đạn, bão giông hát rút ruột cho cuộc đời say đắm mà chẳng nghĩ đến một đồng thù lao, một hợp đồng ký kết, thì nay, một cô ca sĩ có thể đòi cho mình một khoản tiền bằng cả nửa đời lương của một người lao động cho một đêm trình diễn mà vẫn thản nhiên coi như không. Sức réo gào lồng lộn của đồng tiền sẽ đẩy người biểu diễn đến vòng xoáy mịt mù, nhạt thếch của một cái gu thị hiếu méo mó, đến những cảm giác vay mượn, rú rít, khỏa thân, bạo lực, phơi bày cả chỗ kín trong thân thể, trong tâm hồn ra giữa ánh sáng trời để mặc cho ruồi nhặng bâu vào mà vẫn thản nhiên. Có thể tạm gọi đó là một vùng vỉa của một dòng văn nghệ gãi ngứa. Ngứa, gãi sướng lắm nhưng coi chừng, một khi hết ngứa rồi thì chính họ sẽ hất văng tay anh ra, đá anh xuống rãnh.

Và có lẽ cơn bão thương mại đã tìm được sự tung hoành nhất trong mảnh đất thể thao. Nếu trước đây, những cầu thủ của đội tuyển ra sân trong trái tim chỉ vang lên hai tiếng Tổ quốc yêu thương và ngọt ngào, thì nay, ngay trong những giải quan trọng nhất, một số không ít trong họ cũng mặc nhiên để cho đồng tiền len vào với những cuộc ngã giá, mặc cả đau lòng. Ai làm ra cái ấy? Tinh thần cầu thủ, phương pháp điều hành sai lệch của những người lãnh đạo Liên đoàn Bóng đá hay tất yếu môi trường xã hội tạo nên? Có thể có cả ba và cũng có thể chỉ có một, nhưng một khi tính thương mại lộng hành ngay trên một sân chơi giàu tính mã thượng, hào hiệp nhất thì tránh sao được sự giật mình chua chát về sự băng hoại, xuống cấp của tổng thể các giá trị tinh thần.

Điều này có phải là môt sự xâm lăng văn hóa không? Có thể trả lời ngay là vừa có vừa không! Và nếu nó có ma lực xâm lăng thì chính nó cũng đã tự rời bỏ nó để hoàn thiện hơn rồi. Mọi sự chớ vội chỉ đổ tại khách quan. Không có cái chủ quan ốm yếu thì cái khách quan lạnh lùng làm sao có thể ùa vào được. Kiểu ca nhạc rên xiết, rú gào người ta đã bỏ từ lâu, lối làm nghệ thuật câu khách xuồng sã, tình dục lăng loàn người ta đã không còn dùng đến nữa và cái gọi là bán độ, bán danh dự cho ả kim tiền trên cầu trường người ta đã chôn vùi trong ghê tởm, vậy thì sao giờ đây nó lại sống dậy, lộng hành ở ta? Chao ôi! Thì ra, cái tốt đến chậm, mà cái xấu đến nhanh, cái thiên hạ bỏ ta mới dùng, cái thiên hạ dùng thì ta chưa với tới, y hệt một thời chiếc xe máy tróc ghẻ trên bãi tha ma của người ta lại trở thành niềm vui, khát vọng khôn cùng của biết bao người.

Số phận và cảm hứng người nghệ sĩ gắn liền với số phận và cảm hứng dân tộc. Đó là một hằng số nhân văn. Nếu trước đây, ta đã có những trang sách, những vở kịch, những bộ phim mang đậm hơi thở của nhân dân, đập cùng nhịp đập với trái tim người cần lao, có tác dụng mặc nhiên khích lệ những cảm hứng cao thượng thì giờ đây, những làn sóng thương mại tràn vào đã biến không ít trong số đó thành những sản phẩm xa lạ của ai đó, của một quốc gia nào đó, méo mó, rung giật, ảo não, thở than, rú rít, chụp giật, èo uộc, sống sượng, nhạt thếch, mùi vô sinh và mốc mác vị cỏ dại.

Trên sân chơi kinh tế cũng một màu sường sượng như vậy. Đã đành, đầu tư là sống còn, đầu tư là sinh tử. Đất nước này bao năm trước chỉ một chiều đầu tư vào chiến tranh, giờ đây mới kêu gọi đầu tư vào kinh tế là vô cùng cần lắm chứ. Song con ngoáo ộp đầu tư thè cái lưỡi đỏ lòm đến đâu, ngoài những thành tựu đã đạt được, là tính cách con người, lòng tham của con người nổi sần, nổi cục đến đó. Đầu tư hay dự án đâu phải là một miếng mồi ngon để con người nhe hết hàm răng ngoạm vào. Những công trình bị bỏ bê, những công trình bị rút ruột, những công trình bị ăn cắp, của nả mồ hôi công sức của nhân dân bị đem ra băm chặt, xẻ hai, xẻ ba chia nhau theo nghĩa bên A bên B, xét đến cùng đó cũng là một hành vi phản văn hóa không thể chối cãi.

Còn bức tranh nông thôn thì sao? Tất nhiên, trong thế đi lên trong đà hội nhập, ta chả độc ác gì mà cứ mong các vùng quê cứ mãi một màu hưu hắt, gợi cảm, nhưng trong tiết tấu hiện đại, trong các thác lũ thông tin toàn cầu dội về, bỗng dưng lòng dạ cũng thấy trống vắng, mất mát đi một cái gì đó như cái hồn, cái khí phiêu diêu nơi thôn dã, cái vắng lặng đã trở thành sôi sủi. Sau tiếng tre đưa là những nét nhạc rung giật, xập xình xé rách cả chân đê, cánh diều. Sau vầng trăng tinh khiết và ánh đom đóm bay bờ ao là những quầng sáng đèn mờ tỏ như động ma của những quán karaoke nhột nhạt mùi da thịt. Một tiếng à ơi, một giọng hát lý lơi, một làn điệu ví dặm, ca cổ... sao cứ teo tóp, thưa vắng dần đi. Bên cạnh những mảnh vườn xưa thoảng thơm hương bưởi là những tiệm hớt tóc, gội đầu ngào ngạt mùi mỹ phẩm. Đằng sau những mẹt kẹo bột kẹo vừng nơi quán nghèo đã lại vẳng lên cái xô bồ, ồn ào, sặc mùi, leng keng của những quán cơm bụi. Tiếng chân thôn nữ dẫm mềm lên cỏ ướt, tiếng xích xe đạp êm như tiếng quay tơ đã htay bằng những động cơ tân kỳ nổ rền như đại liên phát hỏa...

Nông thôn đang chao chênh trước cơn hồng thủy đô thị hóa. Những khu nhà lầu mọc đến đâu, văn hóa ẩm thực, văn hóa thị trường mọc theo đến đó. Đằng sau con đê ngát gió chiều ấy, đằng sau gốc khế có những trái chín mọng chua như cổ tích kia lại không còn được nghe một tiếng cá quẫy dưới bèo, một làn điệu dân ca ngọt như cặp môi thôn nữ vào mùa cốm, một đôi mắt duyên quê làm xao xuyến cả bước chân khách đa tình, một vị cà cuống làm dậy mùi bữa cơm đạm bạc... Hôm qua em đi tỉnh về, hương đồng gió nội bay đi ít nhiều... Vâng, cái ngày làm ra câu thơ hào hoa xa xót ấy, nhà thơ đồng quê họ Nguyễn đâu có hay rằng, thời nay các thôn nữ chả cần phải ra tỉnh mà tỉnh đã tràn về tận xóm ngõ bờ ao để cho cái hương đồng đó tản bay đi hết. Vâng, dẫu biết rằng đô thị hóa là cái sự phải xảy ra, tất yếu phải xảy ra, nhưng lòng dạ sao cứ bâng khuâng thèm được nghe lại một tiếng sáo diều vi vút, dìu dặt trên cao cùng đôi mắt trẻ thơ trên lưng trâu ngước nhìn lên vòm trời xanh trong vắt đến thế.

Giấy rách phải giữ lấy lề, lành cho sạch rách cho thơm... những câu châm ngôn thấm đẫm tinh thần nho giáo như ngọn gió thơm thảo mang hồn vía dân tộc thổi suốt thời gian và không gian ngàn năm đó trong chiến tranh ta đã làm được vậy mà chỉ một chút lợi lộc thời hiện đại nhú lên thôi là sẵn sàng rũ bỏ tất cả.

Năm tháng sẽ qua đi. Chiến tranh rồi sẽ thái hòa. Nghèo rồi sẽ giàu. Hết cơn bĩ cực ắt đến ngày thái lai. Chỉ có văn hóa là trường tồn bất biến. Văn hóa chính là phẩm giá, là phong độ, là đạo lý, là cốt cách dân tộc. Dẫu can qua dâu bể, cốt cách văn hóa còn là sẽ còn tất cả. Hàng ngàn ngăm Bắc thuộc không nuốt chửng được văn hóa nước Nam, vậy chả lẽ chỉ một chút tham vọng giàu sang, một chút khát khao hưởng thụ mà đành đứng nhìn cái cốt cách đó tan héo đi từng ngày sao?

Câu trả lời này thuộc về toàn thể xã hội, thuộc về lịch sử, thuộc về những người có trách nhiệm vĩ mô trong điều hành... chứ chẳng của riêng ai.

À ơi... con cò bay lả bay la/Bay từ ruộng lúa bay ra cánh đồng... Ôi tha thiết làm sao những ngày ngổn ngang, chóng mặt này lại được nghe một tiếng cựa mình của lúa. 
 

(Theo Đầu tư Xuân 2006)